donderdagavond 25 oktober 2018, St. Stevenskerk Nijmegen

SUFFERING MATTERS

Pijn als universeel thema. Dat was de insteek van een avond getiteld Suffering Matters in de Stevenskerk in Nijmegen op donderdag 25 oktober jl. waarbij diverse sprekers hun eigen perspectief gaven op een algemeen, maar allesbehalve gemakkelijk onderwerp.

Verslag

Op een mooie, herfstige donderdagavond in oktober vullen een kleine honderdvijftig belangstellenden de banken van de Stevenskerk voor Suffering Matters, een avond over, zoals het is aangekondigd, 'pijn en lijden in de stad, kunst en wetenschap'. Het is niet bepaald het eerste waar je aan denkt bij een avondje uit: pijn lijden. Toch heeft het Nijmeegse cultuurinstituut Besiendershuis in samenwerking met het Radboudumc een aardige groep mensen op de been gekregen voor de manifestatie, die aangekondigd is als 'pilot', een eerste activiteit op weg naar iets groters en veelomvattenders.

Doe mee

Drie jaar geleden werden de eerste gesprekken gevoerd die geleid hebben tot deze 'Suffering Matters-avond', zo vertellen bij aanvang programma-directeur Jan-Wieger van den Berg van het Besiendershuis en professor Kris Vissers, hoofd van de afdeling Anesthesiologie en palliatieve geneeskunde van het Radboudumc in Nijmegen. "Pijn staat niet op de maatschappelijke agenda", betreurt Vissers. Als voorzitter van het World Institute of Pain (WIP) en actief in meerdere belangenverenigingen gerelateerd aan pijn heeft hij een missie. De politiek ziet hij daarbij als een belangrijke speler. "Gemeente, burgemeester en vooral het ministerie: doe mee", zegt hij vol overtuiging. "Pijn overvalt iedereen."

Kunst en wetenschap

In aanvulling op 'pijnprofessor' Vissers klinken namens het Besiendershuis wijze woorden uit de mond van Jan-Wieger van den Berg: "Kunst kan antwoorden geven waar wetenschap aan de grens komt". Een kerk als locatie is schitterend maar in deze ambiance krijgen de woorden haast een religieuze bijklank. Ook presentator van de avond Angela Verkuijlen lijkt dit te bespeuren. "Kunst om pijn te bestrijden?", reageert ze verwonderd. Vissers weet het antwoord: "Ik denk dat alleen de wetenschap pijn niet oplost."

Met Verkuijlen, tot voor kort nachtburgemeester van Nijmegen, is een nieuwsgierig mens gevonden om de avond te begeleiden. De onbevangen wijze waarmee ze de gasten tegemoet treedt maakt een professionele indruk.

Patiëntenvereniging

Het grotere vervolg dat op stapel staat is een kunstproject in het kader waarbij enkele kunstenaars een artistiek werk mogen realiseren. Of is de wens een nationaal programma om chronische pijn aan te pakken? Dat laatste stelt Ilona Thomassen van 'Samenwerkingsverband Pijnpatiënten naar één stem'. Ze spreekt namens de patiëntenvereniging van mensen die dag in dag uit te kampen hebben met pijn. 'Kijken naar kunst doet echt wat', vindt Thomassen, zelf een fervent kunstliefhebber. Tot haar persoonlijke favorieten behoren onder anderen Jeroen Bosch en Alfons Mucha, en aan de hand van afbeeldingen gaat ze in op waar kijken naar kunst goed voor kan zijn.

Genieten

"Je wordt er ontspannen van, je hartslag wordt lager en er is ruimte om wat anders mee te maken", is Thomassens ervaring met beeldende kunst. "Ga ervan genieten, het geeft echt ontspanning, zeker voor mensen die pijn hebben." Op een gegeven moment heeft ze het over 'echte kunstwerken' en 'placebo-kunstwerken'. Het schotelt de vele beeldend kunstenaars in het publiek weer eens een andere invalshoek voor, zoveel is zeker. Wat blijft hangen is een gevoel van beducht te moeten zijn: let op dat je niet te maken krijgt met een placebo-kunstwerk, want daar heb je echt niks aan. Maar hoe zie je het onderscheid?

De cirkel rond

Een lezing van kunsthistoricus Hans den Hartog Jager geeft inzicht in hoe kunst bij het thema past en bewijst en passant dat er inderdaad een helende werking kan uitgaan. De alom bekende kunstconnaisseur die enkele dagen voor de manifestatie in de Stevenskerk nog bij De Wereld Draait Door zat, oogst lof. Na afloop van zijn voordracht staat een dame op om de spreker te complimenteren: ze is totaal in vervoering geraakt door zijn verhaal. Ze zegt 'ontroerd' te zijn door hoe de kunsthistoricus de 'cirkel rond heeft gemaakt van 1500 tot vandaag'. Dat verhaal is doorspekt met 'pijngerelateerde' voorbeelden. Den Hartog Jager trapt af met het Isenheimer Altaar van Rogier van der Weijden, een baken uit de kunstgeschiedenis, vervaardigd in de vroege 16de eeuw, om moeiteloos uit te komen bij de Aktionskunst van de Oostenrijkse kunstenaar Herman Nitsch die in de jaren 1970 zijn glorietijd beleefde. Bloed getuigt van pijn in de getoonde werken.

Propaganda

Den Hartog Jager zegt te hopen dat hij 'niemand tegen de schenen schopt', maar bedoelt wel degelijk een prikkelende opmerking te maken als hij een connectie maakt die voor de hand ligt: pijn als propaganda. In dat licht ziet hij de alomtegenwoordige Jezusfiguur die in vroeger eeuwen in altaarstukken werd afgebeeld. "De pijn die getoond werd, diende in wezen eigenlijk een ander doel."

Via Mark Rothko en hedendaagse voorbeelden als Francis Alÿs en Gerhard Richter komt hij uit bij het veelgeprezen Nijmeegse kunstproject Lights crossing van Atelier Veldwerk. De foto die hij ervan toont, omschrijft hij als een 'prachtig emotioneel beeld' dat de beschouwer 'nederig' maakt.

Ontdekking

In zijn verhaal schakelt hij van pijn en lijden over op een vorm van belijden, want uiteindelijk vertelt Den Hartog Jager over hoe hij 'plotseling ontdekte dat hij in zijn eigen lichaam terecht gekomen was' toen hij in een reusachtig ruimtevullend roodgekleurd werk van Anish Kapoor rondkeek. Daarmee is de brug naar de praktijk van artsen in het ziekenhuis snel gemaakt - zij hebben immers beroepshalve te maken met het mysterie van het lichaam. "Goede kunst", besluit hij met zachte doch besliste stem, "is niet vrijblijvend, maar kan naar dingen verwijzen waar je op verder kunt gaan."

Pijn van Nijmegen

Een ander boeiend onderdeel van de avond was de bijdrage door historicus Joost Rosendaal, specialist als het gaat om de Nijmeegse geschiedenis en de Tweede Wereldoorlog.

Tijdens zijn lezing over Nijmegen als frontstad in de Tweede Wereldoorlog waarin ook het desastreuze bombardement uitgebreid aan de orde komt, blijkt dat de 'pijn van Nijmegen' een onderwerp is waar nog dusdanig veel over te vertellen valt dat iedereen na het horen van het verhaal in meer of mindere mate een nieuw perspectief op de (eigen) geschiedenis heeft gekregen. Dat het platgooien van Nijmegen door de 'bevriende' Amerikanen tot op de dag van vandaag een 'vergissingsbombardement' genoemd wordt, is volgens Rosendaal een compleet onjuiste benaming. "Alsof het 'maar een foutje' was". Had de gebombardeerde school dan een school vol met kinderen in Duitsland moeten zijn?

Beeld van hoop

Hij eindigt met twee foto's naast elkaar: een koppel op de rug gezien tussen de brokstukken van Nijmegen net na de oorlog, met ernaast eenzelfde soort foto in de verwoeste stad Aleppo, niet lang geleden. Het blijkt een beeld van hoop als Rosendaal erbij vertelt over hoe Syrische vluchtelingen anders naar de stad en hun eigen toekomst keken toen ze hoorden over de geschiedenis van Nijmegen. Dat het nu een moderne, welvarende stad is, een stad die uit zijn as herrezen is, biedt troost.

Door de pijn heen

Bepaald niet uit zijn as herrezen blijkt de man die de avond mag afsluiten. Operazanger Ernst Daniël Schmid brengt samen met zijn dochter Coosje een aantal evergreens ten gehore. Het 'slotakkoord' van de avond is artistiek gezien volgens een aantal aanwezigen allesbehalve inspirerend, maar misschien was dat ook niet te verwachten van een iemand die het moeilijk heeft met het verlies van zijn vrouw. Dat is namelijk de reden dat de bekende bariton erbij is vanavond. Maria, de vrouw van Ernst Daniel, tevens de moeder van Coosje, is gestorven aan kanker. In de periode die eraan vooraf ging, heeft ze veel geleden. Daardoor is de zanger een persoonlijke connectie van Suffering Matters-motor Vissers. "Als danseres bij het Nationaal Ballet was ze gewend door de pijn heen te dansen", herinnert Smid zich, om aan te geven hoe sterk zijn vrouw was. Ondanks dat het 'al' zes jaar geleden is dat ze doodging, denkt hij elke dag aan haar.

Aanknopingspunten

'Door de pijn heen dansen' is nochtans een prachtige metafoor voor het project Suffering Matters. De avond zorgt voor tal van aanknopingspunten om op verder te gaan. In een samenleving waar perfectie vaak hoog in het vaandel staat, waar dingen mislopen in omgang met elkaar, waar verwarring aan de orde van de dag is en van alles uitgeput lijkt, van energiebronnen tot politiek-filosofische overtuigingen, maar waar de mogelijkheden op velerlei gebied ook nog steeds eindeloos zijn. Het lijkt erop dat de artsen, patiënten en vele andere aanwezigen in de kerkzaal een ontdekking hebben gedaan: Art Matters.

Overdenkingen

Met Suffering Matters heeft het Besiendershuis zich ten enen male van zijn 'out of the box'-achtige kant getoond, als instituut dat nét even anders tegen de zaken aankijkt, en anderen daarin mee weet te nemen. Het was waarschijnlijk ook precies dat waar Prof. dr. Kris Vissers op hoopte toen hij het concept van de avond samen met het Besiendershuis vormgaf.

Wat er te zien en te horen is geweest, laat mensen niet onberoerd. Zowel positief als negatief. Er is nagepraat, en lang ook. Door Suffering Matters komt een andere boodschap aan het licht, of, om met Sigmar Polke te spreken, 'Höhere Wesen befahlen...' Ja, ligt er niet een taak voor het Besiendershuis als instelling die als spil in het culturele leven een andere rol van betekenis kan vervullen?

Nieuw concept

Volgend op een project als dit zijn er nog vele andere avonden, middagen, uitwisselingen, samenwerkingen en bijeenkomsten te organiseren. Met vele andere instellingen, kenners en betrokkenen, met uiteenlopende achtergronden.

De discussie en toenadering kan plaatsvinden tijdens de openbare bijeenkomst zelf. Een nieuw concept. Het Besiendershuis nodigt uit. In een serie gesprekken, lezingen, presentaties en workshops kunnen diverse 'Matters' samen een geheel vormen.

De alliantie met de medische stand is gemaakt. Dat contact ligt er, mochten er nog vragen zijn, nieuwe onderwerpen te bespreken, dan weten de mensen van het Besiendershuis hen te vinden.

Onafhankelijk

Of zoals aan het begin van de avond anesthesioloog Dr. Monique Steegers aangaf: "Praten over pijn is iets anders dan pijn hebben, praten over liefde is geen beminnen. Toch is het belangrijk om te praten, wij zijn wezens van taal". Het bespreekbaar maken, daar is het de organisatie om begonnen. Helaas is bij een van de organiserende partijen 'pijn' het enige thema. Weliswaar in al zijn facetten, maar in hoeverre moet het Besiendershuis daar helemaal induiken? Ligt de aantrekkingskracht van het Besiendershuis niet juist in de onafhankelijke houding van het instituut, het buiten de gebaande paden treden?

In zijn lezing citeert Hans den Hartog Jager de schilder Gustave Courbet: "De kunstenaar laat een schaduw achter op de wereld". Lastige onderwerpen gaat het Besiendershuis al vanaf het begin af aan niet uit de weg. Met een avond als deze heeft het als 'huis van de verbeelding' waargemaakt wat het zichzelf als bijzondere uitdaging gesteld had.

Inspirerend

Al met al is Suffering Matters een gewaagde onderneming rondom het alomtegenwoordige thema 'pijn'. Een thema dat velen meestal uit de weg gaan. Het betreft een onalledaagse samenwerking door partijen die elkaar tot voor kort niet hadden weten te vinden. Die weinig geijkte samenwerking is in zeker opzicht inspirerend. Helaas is de verstandhouding ook een heikel punt. Belangrijk om in de gaten te houden is dat het een van de samenwerkingspartners vooral te doen is om politieke agendering van een medisch thema. Een mentaliteit die niet makkelijk te doorbreken valt. Mogelijk is een in beginsel interessant 'schurend' onderwerp in de uitwerking mettertijd naar een bepaalde richting afgedwaald.

Nieuwe activiteiten

Voor het Besiendershuis zal het zonder meer bevrijdend werken als het zelfstandig voort kan gaan op de eigen weg, en als instituut verder kan met nieuwe projecten eventueel met verwante thema's. Intrigerend is dat het project maatschappelijk vaker geziene fenomenen bloot lijkt te leggen die wellicht geschikt zijn om op voort te borduren voor nieuwe activiteiten van het Besiendershuis. Van een aanpalend onderwerp als 'rouw' tot aan zaken die te maken hebben met technologie, media, nieuwe culturen ontdekken en 'elkaars taal spreken'. Suffering Matters in de Stevenskerk staat zodoende logischerwijs op zichzelf, een evenement dat wellicht als afgerond project kan worden beschouwd.

Ilona Verhoeven, december 2018